Gabriel Bauret: Οικογένειες, σας παρατηρώ

Το ανθρώπινο και κοινωνικό σύνολο που αποτελεί την οικογένεια προσελκύει από πολύ νωρίς την προσοχή του φωτογράφου. Μόλις η τεχνική του πρόσφερε τα μέσα να απαθανατίσει με λεπτομέρεια τα άτομα, σταματώντας την κίνησή τους, δημιουργήθηκαν δυο προσεγγίσεις, ανάλογα με το αν ο φωτογράφος ειχε κάνει τη φωτογραφία επάγγελμά του ή την ασκούσε σαν ερασιτέχνης. Η οικογένεια αποτελεί αφενός μια λογική προέκταση της δουλειάς του πορτρετίστα, συναντάται όμως και στα φωτογραφικά άλμπουμ του ερασιτέχνη.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΑ ΠΟΡΤΡΑΙΤΑ

 Ο πορτρετίστας του στούντιο φωτογραφίζει την οικογένεια με τη λιγότερο ή περισσότερο εμφανή πρόθεση να φέρει στη επιφάνεια σχέσεις φυσιογνωμίας ανάμεσα στα μέλη μιας οικογένειας, με δυο λόγια κάποιαν ομοιότητα, ή μερικές φορές ακόμα μια περίεργη διαφορά. Σχέσεις που θα αποκτήσουν ακόμα μεγαλύτερη αξία με το πέρασμα του χρόνου. Γιατί η πρακτική του πορτρέτου έχει μια διπλή κοινωνική αποστολή: να γιορτάσει ένα γεγονός, γάμο, γέννηση, ή να επικυρώσει ένα κάποιο κοινωνικό status, αλλά και να απαθανατίσει την εικόνα ενός ατόμου σε κάποια στιγμή της ύπαρξής του αφήνοντας έτσι κάποια ίχνη για τις επερχόμενες γενιές. Η αξία ενός πορτρέτου, που ανακαλύπτεται όταν το φωτογραφημένο πρόσωπο έχει εκλείψει, είναι ανεκτίμητη. Τα αρχεία των φωτογράφων πορτρέτου βρίθουν από οικογενειακές φωτογραφίες στημένες μπροστά σε ζωγραφισμένα ντεκόρ με πόζες χωρίς κίνηση, ακόμη και σε χώρες τόσο μακρινές όσο το Περού. Το έργο του Martin Chambi, που μόλις ανακαλύφθηκε και παρουσιάζεται συχνά, περιλαμβάνει υποδειγματικές φωτογραφίες οικογενειακών ομάδων, που μας ενδιαφέρουν τόσο για τα χαρακτηριστικά της εμφάνισης των ατόμων που απεικονίζονται, όσο και για τα ενδεικτικά εκείνα στοιχεία που παραπέμπουν στην κοινωνική τους θέση. Από αυτόν που θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους δυτικούς πορτρετίστες, τον August Sander, το έργο του οποίου επανεκδόθηκε τους τελευταίους μήνες, συγκρατούμε περισσότερο τα ατομικά πορτρέτα παρά τα ομαδικά. Σαν να ήθελε να δώσει σ'αυτά περισσότερη προσοχή, ή σαν να επρόκειτο η θέαση και η αισθητική του να γίνουν πιο πυκνές με την παρουσία ενός μόνο προσώπου.Εξετάζοντας , όμως το έργο του από πιο κοντά  η οικογένεια δεν απουσιάζει διόλου από το εγχείρημά του. Και όπως ισχύει για τα υπόλοιπα αντικείμενά του, δεν τονίζεται τόσο η ταυτότητα του προσώπου, όσο αυτό που αντιπροσωπεύει, ο εμβληματικός χαρακτήρας του: ο καθένας ενσαρκώνει ένα επάγγελμα, δηλαδή μια θέση στην κοινωνία. Από την άλλη, δεν θα πρέπει να προσεγγίσουμε το πορτρέτο μεμονωμένο, αλλά και την αξία την οποία παίρνει στη συνδυαστική του σχέση με όλα τα άλλα πορτρέτα.

 ΤΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΑΛΜΠΟΥΜ

Η οικογένεια είναι στενά συνδεδεμένη με τη φωτογραφική πρακτική του ερασιτέχνη. Αποτελεί μάλιστα ένα από τα βασικά αντικείμενά της. Εάν το πορτρέτο απαθανατίζει τους ανθρώπους στο περιθώριο οποιασδήποτε δράσης, δηλαδή με τρόπο διαχρονικό, ο ερασιτέχνης λειτουργεί πιο συχνά στο πλαίσιο ενός εορταστικού γεγονότος, διακοπών ή μιας παραμονής στο εξωτερικό:η φωτογραφία του είναι συνδεδεμένη με την κίνηση, το ταξίδι. Αλλά τα εξαιρετικά γεγονότα μπορούν, επίσης, να αντικατασταθούν από τη θέαση ενός κόσμου πιο καθημερινού. Τα αισθήματα στοργής που συνδέουν τα μέλη μιας οικογένειας αποκτούν πρωταρχική σημασία, ακόμη κι αν η απεικόνισή τους δεν αποτελεί αναγκαστικά αντικείμενο συνειδητής πρόθεσης, ακόμα και αν αυτά δεν διαβάζονται ξεκάθαρα στις εικόνες. Ένας από τους πιο διάσημους ερασιτέχνες μέχρι σήμερα, ο Jaques-Henri Lartigue, οργάνωσε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του -και πιθανώς το πλέον δημιουργικό -με φωτογραφίες που απεικονίζουν χωριστά ή σε ομάδες τα μέλη της οικογένειάς του. Τα άτομα αυτά αποτελούσαν τη βασική θεματική του και οι εικόνες τους είχαν στόχο να μπουν στο ημερολόγιό του -που σήμερα θα μπορούσε κανείς να διαβάσει σαν ένα μεγάλο οικογενειακό άλμπουμ. Μέσα σ'αυτό το έργο, που συναντά περισσότερο το είδος του ρεπορτάζ παρά αυτό του πορτρέτου, φωτίζεται κυρίως η ζωή της οικογένειας παρά η ίδια η ταυτότητα του καλλιτέχνη.

Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΩΣ ΤΕΚΜΗΡΙΟ

Η οικογένεια μπαίνει, επίσης, στο πεδίο διερεύνησης των φωτογράφων ντοκουμέντου. Αυτών που προσπαθούν να απεικονίσουν μιαν ειδική κοινωνία, την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, αλλά επίσης τις κινήσεις, τις μεταμορφώσεις της. Συγκρατεί, φυσικά, την προσοχή των φωτογράφων που ονομάζουμε -κατά κάποιο τρόπο για συντομία -ανθρωπιστές, δηλαδή αυτών που επέλεξαν να τοποθετήσουν τον άνθρωπο και τη μοίρα του στο κέντρο των ενδιαφερόντων τους. Ανάμεσα στους μεγάλους φωτογράφους ντοκουμέντου που έδρασαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, παρατηρητές όπως ο Lewis Hine -πριν να ασχοληθεί με την παιδική εργασία -παρακολούθησαν την άφιξη των μεταναστών στις αρχές του 20ου αιώνα, και μεταξύ άλλων τις ιταλικές οικογένειες να καταφθάνουν στο Ellis Island. Μαρτυρία, αλλά επίσης καταγγελία, γιατί η γραμμή ανάμεσα στα δύο είναι πολύ συχνά δυσδιάκριτη. Βγαίνοντας από την κρίση του 1929, η Farm Security Administration παραγγέλνει στους φωτογράφους να απεικονίσουν την αγροτική ζωή, την απέραντη φτώχεια που ζουν οι αγρότες και η οποία τους ωθεί προς τις μεγάλες πόλεις. Ο Walker Evans συναντά αυτή τη διάσημη πλέον ομάδα φωτογράφων ντοκουμέντου και υπογράφει σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, μερικές από τις καλύτερες φωτογραφίες του: απεικονίζουν οικογένειες και θα δημοσιευτούν στο βιβλίο που εξέδωσε σε συνεργασία με τον συγγραφέα James Agee Ας υμνήσουμε τώρα τους μεγάλους άνδρες (1941). Οικογένειες συχνά κατακερματισμένες σε θραύσματα, όπως μαρτυρεί η διάσημη φωτογραφία της "Μετανάστριας μάνας" περικυκλωμένης από τα παιδιά της, που τράβηξε η Dorothea Lange το 1936. Η αξιοπρέπεια της μητέρας μπροστά σ'αυτή τη δυστυχία είναι πραγματικά υποδειγματική και αυτή η εικόνα θα μπορούσε μόνη της να συνοψίσει όλο το εγχείρημα της FSA.

"THE FAMILY OF MAN"

Το 1955 ο φωτογράφος Edward Steichen, διευθυντής του τμήματος φωτογραφίας στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης, οργανώνει μία μνημειώδη ομαδική έκθεση με τίτλο "The family of man", για την οποία δούλεψε αρκετά συγκεντρώνοντας συνολικά 500 έργα. Σε αυτή την έκθεση ο όρος οικογένεια ισχύει μεταφορικά και η λέξη καλύπτει ένα σημασιολογικό εύρος που συνδέεται με το αμερικανικό ιδεώδες της εποχής, την ανοικοδόμηση του κόσμου, την επιθυμία για έλεγχο, ακόμα και για ενοποίηση του κόσμου αυτού.  Αλλά η οικογένεια είναι επίσης παρούσα με την κυριολεκτική της έννοια και απεικονίζεται ως αξία ισχυρή. Έτσι η εικόνα του οικογενειακού κυττάρου παρουσιάζεται μέσα από τις διάφορες ηπείρους, όπως και άλλα θέματα της έκθεσης:αποτελεί τη μήτρα πολλαπλών στιγμιοτύπων που αρχίζουν με το κρέμασμα των έργων.

Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ

Η οικογένεια ως ιδιαίτερο αντικείμενο κοινωνικής τεκμηρίωσης σηματοδοτεί την ιστορία της φωτογραφίας. Αλλά πρόκειται πάντα κατά κάποιο τρόπο για τις οικογένειες των άλλων. Όταν ο φωτογράφος έχει για θέμα τη δική του οικογένεια, η κίνηση αυτή περιορίζεται συχνότερα στο πλαίσιο της πρακτικής του ερασιτέχνη. Ωστόσο, στη δεκαετία του '70 και ειδικότερα στις Η.Π.Α., ένας φωτογράφος, όπως ο Emmet Gowin, που εξελίσσεται μέσα σε ένα πλαίσιο μάλλον καλλιτεχνικό παρά ιστορικό, βάζει τα πρόσωποα του οικογενειακού του περιβάλλοντος μέσα στις εικόνες του. Η προσωπική ζωή του φωτογράφου διασχίζει έτσι το έργο του, και ταυτόχρονα τα καθημερινά γεγονότα και αντικείμενα. Έτσι αναπτύσσεται μία νέα γραφή, με καθαρά αυτοβιογραφικό χαρακτήρα, και ο φωτογράφος παύει να είναι πλέον ένας απλός μάρτυρας. Το βλέμμα του χρωματίζεται από κάποια συναισθήματα για τους δικούς του, με συνηθέστερο την τρυφερότητα. Ο οικογενειακός δεσμός ανάμεσα στα φωτογραφιζόμενα πρόσωπα διαφαίνεται σε αυτούς και αυτές που ακολουθούν την αισθητική πορεία του Emmet Gowin, όπως αυτή της Sally Man ή του Jock Strurges, όπου τα παιδιά καταλαμβάνουν την πρώτη θέση του σκηνικού. Μια έκθεση που οργανώθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) από τον Peter Galassi, με τίτλο "Pleasures and Terrors of Domestic Comfort" (1991), πιστοποιεί αυτή την αισθητική τάση, που παίρνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Σήμερα, η καθημερινότητα ό,τι πιο κοινότοπο, ό,τι πιο τετριμμένο περιέχει, αποτελει συχνά ένα από τα αγαπημένα θέματα των δημιουργών· αναμιγνύουν το εγγύς περιβάλλον τους ή γενικότερα το αστικό τοπίο, ανακατεύουν αδιακρίτως ομορφιά και ασκήμια. Η φωτογραφία γίνεται χρονικό καθημερινής ζωής σε τέτοιο βαθμό που σταματά να προβάλει περισσότερο μία στιγμή έναντι κάποιας άλλης. Σε αυτό το δρόμο, ο Ιάπωνας Nobuyoshi Araki αποτελεί πρωτεργάτη:φωτογραφίζει για παράδειγμα τη γυναίκα του μέχρι τις τελευταίες στιγμές της αρρώστιας που την οδήγησε στο θάνατο. Από τη μεριά της, η αμερικανίδα Nan Goldin απαθανατίζει μέρα με τη μέρα την "οικογένειά" της, με την ευρύτερη έννοια του όρου, δηλαδή γυναίκες και άνδρες με τους οποίους μοιράζεται τα πάντα, μέχρι τις πιο απόκρυφες απολαύσεις και τους πιο προσωπικούς πόνους. Στην πρόσφατη αναδρομική έκθεσή της στο Centre Georges Pombidou στο Παρίσι, ένα σημαντικό κεφάλαιο είναι αφιερωμένο σε μια γαλλική οικογένεια με την οποία τη συνδέει στενή φιλία.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ

Μερικές φορές οι δεσμοί του καλλιτέχνη με το αντικείμενό του είναι εμφανείς, άλλες πάλι πρέπει να τους μαντέψουμε. Υπάρχει αυτή η πολύ ξεχωριστή περίπτωση των τεσσάρων αδερφών Brown, που φωτογραφίζονται για 25 χρόνια με τον ίδιο τρόπο και σε τακτά διαστήματα από τον Nicholas Nixon. Ο Nixon μπήκε στην οικογένεια όταν παντρεύτηκε μία από τις αδερφές, αλλά σε τελική ανάλυση, τα σημάδια του χρόνου, που αποτυπώνονται σταδιακά στα πρόσωπα αυτά, που καθοδηγούν περισσότερο τη δική μας προσέγγιση στην εικόνα. Οι δεσμοί που συνδέουν το φωτογράφο με το αντικείμενο που φωτογραφίζεται, δεν αποκτούν την πρώτιστη σημασία. Τέτοια είναι και η περίπτωση του Ιάπωνα Shoji Ueda, που στη δεκαετία του '30 σκηνοθέτησε τα παιδιά και τη γυναίκα του, ακόμα και τον ίδιο του τον εαυτό, πάνω στους αμμόλοφους του τόπου του. Μόνον όταν κάποιος νιώσει οικείος με το έργο του καταλαβαίνει ότι πρόκειται για την οικογένειά του. Αυτό όμως δεν αλλοιώνει σε τίποτα την απόλαυσή μας, δεν αλλάζει σε τίποτα τη δική μας ανάγνωση. Αντιθέτως αυτή η ανακάλυψη εμπλουτίζει το έργο με ένα νέο δεδομένο και τονίζει τον ποιητικό της χαρακτήρα. Μέσα σε μια δουλειά που έχει τελείως διαφορετική αφετηρία και που είναι πολύ πιο σύγχρονη, αυτή της Γαλλίδας Anne Testut, που έχει τον τίτλο "Καταγωγή" (1989), η οικογένεια της φωτογράφου δίνεται με μία τέτοια απόσταση, με μια τέτοια αποστασιοποίηση, που μοιάζει σκηνοθετημένη·τα πρόσωπα μοιάζουν με ηθοποιούς. Παρ'όλ'αυτά το έργο παίζεται έχει για θέμα του την οικογενειακή τιμή. Αυτός είναι ο αντίθετος δρόμος απ'αυτόν που ακολουθεί ο Raymond Depardon, ο οποίος στο έργο του "Το Αγρόκτημα του Garet"(1995) αναμιγνύει ανοικτά ντοκουμενταρίστικες και αυτοβιογραφικές προθέσεις. Προθέσεις οι οποίες ενισχύουν η μία την άλλη και που συνδυάζουν έντεχνα το κείμενο με τη φωτογραφία, όπως συχνά συμβαίνει στο έργο του Depardon. Και η αναζήτηση, η στροφή προς τις αγροτικές ρίζες, στηρίζεται ακριβώς πάνω στην ξεκάθαρη απεικόνιση της οικογένειάς του ή σε αυτό που μαντεύουμε να είναι η οικογένειά του. Μήπως εδώ θα πρέπει να θυμίσουμε ότι στο αγροτικό λεξιλόγιο χρησιμοποιούμε τον όρο της οικογενειακής εκμετάλλευσης;

Η οικογένεια είναι φορές φορές - ή μερικές φορές ταυτόχρονα - ένα αντικείμενο για τον φωτογράφο ντοκουμέντου  ή ένα πρόσχημα για αυτοβιογραφική δημιουργία. Με άλλα λόγια, είναι η ευκαιρία για τον καλλιτέχνη να καταγγείλει  -ή να εξωραϊσει-μια πραγματικότητα, ή ακόμα η δυνατότητα να μιλήσει για τον εαυτό του. Η οικογένεια επιβάλλεται μέσα από προφανείς και μερικές φορές σχηματικούς δεσμούς ανάμεσα στα φωτογραφιζόμενα άτομα ή αντίθετα γίνεται αφάνταστα διακριτική, ακόμα και κρυφή. Ο τρόπος προβολής της οικογένειας αποκαλύπτει τους δεσμούς που διατηρεί ο ίδιος ο φωτογράφος με αυτή την τόσο πολύπλοκη ενότητα. Η φωτογραφία, και ειδικότερα η σύγχρονη,  είναι από την άποψη αυτή το όχημα μιας εσωτερικής στροφής.

Gabriel Bauret

Αναδημοσίευση από το λεύκωμα "ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ" που εκδόθηκε το 2002  από το Φωτογραφικό Κέντρο Σκοπέλου με αφορμή την εκδήλωση με τον ομώνυμο τίτλο,  στην οποία καλλιτεχνικός σύμβουλος ήταν ο Gabriel Bauret, ενώ την Καλλιτεχνική Διεύθυνση και την επιμέλεια των εκθέσων είχε ο Βαγγέλης Ιωακειμίδης.